ภาพพิมพ์ไม้ตรุษจีน 中国木版年画
เมื่อใกล้ถึงเทศกาลตรุษจีนของทุกปี ชาวจีนจะติดภาพอวยพรตรุษจีนเพื่อเป็นการเฉลิมฉลองเทศกาลตรุษจีนที่ใกล้จะมาถึง ถือเป็นสัญลักษณ์แห่งความโชคดีและความเป็นสิริมงคล ภาพอวยพรตรุษจีนที่นิยมปิดกันนี้ ส่วนใหญ่ทำด้วยวิธีการพิมพ์ภาพจากแบบพิมพ์ไม้ เนื่องจากภาพพิมพ์ไม้เหล่านี้สามารถทำได้ครั้งละมาก ๆ อันเป็นวิธีการพิมพ์ภาพแบบดั้งเดิมของจีนที่มีมาแต่ช้านาน
ภาพตรุษจีนเกิดมาจากความเชื่อหรือการนับถือดั้งเดิมในสมัยโบราณ รูปภาพตรุษจีนแรกสุดนั้นเป็นรูปทวารบาล ทำขึ้นเพื่อใช้ในการปัดเป่าสิ่งชั่วร้ายหรือสิ่งไม่ดีต่างๆ แต่สมัยนั้นส่วนใหญ่เป็นการวาดขึ้นหรือใช้หินประทับรูป ต่อมาในสมัยราชวงศ์ซ่งจึงได้เกิดภาพพิมพ์ไม้ขึ้นมาและแพร่หลายกันแถบเจียงหนานและค่อย ๆ แพร่หลายไปทั่วประเทศจีน
ลวดลายของภาพพิมพ์ไม้นั้นมีรูปแบบหลากหลายเช่น รูปเทพเจ้า ภาพหญิงงาม รูปเด็กน้อยน่ารักอ้วนท้วมสมบูรณ์ ภาพนกดอกไม้ รูปงิ้วหรือหน้ากากงิ้ว รูปภาพในเทพนิยาย ภาพเกี่ยวกับการเก็บเกี่ยว ภาพสะท้อนชีวิตสังคม เป็นต้น ภาพส่วนใหญ่จะมีนัยความหมายด้านสิริมงคลและสื่อความหมายเชิงอวยพร เนื่องจากภาพเหล่านี้นิยมติดกันในช่วงตรุษจีนจึงถือเป็นการอวยพรให้สมปรารถนา มีความร่ำรวย ความสมบูรณ์พูนสุข หรือขอให้มีโชคลาภยศสรรเสริญและอายุยืน
ภาพพิมพ์ไม้ของจีนที่มีชื่อเสียงมีแหล่งผลิตหลายแห่ง ได้แก่
ภาพพิมพ์ตรุษจีนที่มีชื่อของหยางเจียปู้ (หยางเจียปู้เป็นชื่อหมู่บ้าน ตั้งอยู่ในเมืองเหวยฟัง มณฑลซานตง) ศิลปะภาพพิมพ์ที่นี่มีชื่อเสียงโด่งดังทั้งในและต่างประเทศ เป็นงานศิลป์ภาพพิมพ์ไม้ที่ถ่ายทอดกันมายาวนานกว่า 400 ปี ซึ่งเริ่มมีมาตั้งแต่สมัยราชวงศ์หมิง และเป็นที่นิยมแพร่หลายกันมากในสมัยราชวงศ์ชิง หมู่บ้านแห่งนี้มีร้านขายภาพพิมพ์ไม้ร้อยกว่าร้าน และมีลวดลายมากมายนับเป็นพัน ๆ แบบ ยอดขายในแต่ละปีหลายสิบล้านแผ่น มีการส่งไปจำหน่ายตามมณฑลต่าง ๆ ในประเทศจีนและส่งออกไปต่างประเทศ
ภาพพิมพ์หยางเจียปู้มีชื่อเสียงทัดเทียมกับภาพพิมพ์ของหยางหลิ่วชิงของเมืองเทียนสินและภาพพิมพ์เถาฮวาอูของเมืองซูโจว ลักษณะเด่นคือเป็นศิลปะพื้นบ้านซึ่งเกิดจากฝีมือของชาวนาผู้ใช้แรงงานล้วน ๆ ภาพมีลายเส้นง่าย ๆ ชัดเจน ใช้สีสันสดใสดูมีชีวิตชีวา สะท้อนถึงอารมณ์ความรู้สึกที่เรียบง่ายและความฝันถึงชีวิตที่สงบสุข บางภาพสะท้อนถึงความห้าวหาญ อดทนขยันขันแข็ง และแฝงด้วยอารมณ์ขัน ถ่ายทอดถึงเอกลักษณ์พื้นบ้านที่แท้จริง ด้วยเหตุนี้ภาพพิมพ์ไม้ของที่นี่จึงเป็นที่ชื่นชอบของผู้คนอย่างกว้างขวาง
“ลักษณะเด่นคือเป็นศิลปะพื้นบ้านซึ่งเกิดจากฝีมือของชาวนาผู้ใช้แรงงานล้วน ๆ ภาพมีลายเส้นง่าย ๆ ชัดเจน ใช้สีสันสดใสดูมีชีวิตชีวา สะท้อนถึงอารมณ์ความรู้สึกที่เรียบง่ายและความฝันถึงชีวิตที่สงบสุข บางภาพสะท้อนถึงความห้าวหาญ อดทนขยันขันแข็ง และแฝงด้วยอารมณ์ขัน ถ่ายทอดถึงเอกลักษณ์พื้นบ้านที่แท้จริง”
ภาพพิมพ์ไม้ผิงหยาง มีแหล่งกำเนิดอยู่ที่ถนนตะวันออกของเมืองผิงหยาง (ปัจจุบันคือเมืองหลินเฟิน) มณฑลซานซี พบเห็นกันมาตั้งแต่สมัยราชวงศ์ซ่ง ราชวงศ์หมิงและราชวงศ์ชิง ภาพพิมพ์ไม้ที่นี่แพร่หลายที่สุดในสมัยราชวงศ์ชิง หลังจากค้นพบแม่พิมพ์แบบเคลื่อนที่ได้ กิจการการแกะสลักแม่พิมพ์ก็ได้เจริญรุ่งเรืองมาก เมื่อครั้งราชวงศ์ซ่งเหนือล่มสลาย ชาวแคว้นจินได้ย้ายเมืองหลวงมาอยู่ที่เมืองผิงหยาง ต่อมาเมืองนี้กลายเป็นศูนย์กลางของการสลักแม่พิมพ์ไม้ ทางราชการได้ตั้งหน่วยงานด้านการพิมพ์ ดูแลกิจการและร้านหนังสือ จึงทำให้การทำแม่พิมพ์ยิ่งได้รับการพัฒนาไปอย่างมาก ภาพพิมพ์ไม้แบบดั้งเดิมใช้วิธีการพิมพ์น้ำ ผู้ที่ทำแม่พิมพ์ส่วนใหญ่เป็นชาวนา เมื่อเว้นว่างจากการทำนาแล้วจะหันมาทำแม่พิมพ์แล้วพิมพ์ภาพตรุษจีนขาย ภาพพิมพ์ไม้ผิงหยางเจริญรุ่งเรืองสูงสุดในสมัยปลายราชวงศ์
หมิงต้นราชวงศ์ชิง สมัยนั้นมีการส่งไปจำหน่ายถึงหลายมณฑล
ภาพพิมพ์ไม้ซินเจี้ยง ภาพพิมพ์นี้มีตั้งแต่สมัยราชวงศ์ซ่งเหนือ และรุ่งเรืองในสมัยกลางราชวงศ์ชิง ซึ่งได้พัฒนางานมาจากศิลปการแกะสลักแบบดั้งเดิม โดยใช้การวาดแล้วใช้มีดแกะลงลายเส้นอย่างละเอียดปราณีต มีเทคนิคพิเศษในการสร้างภาพทำให้สีสันสวยงาม รูปคนดูแล้วเหมือนจริงมีชีวิตชีวา เนื้อหาภาพพิมพ์ของที่นี่จะเกี่ยวข้องกับประเพณีตรุษจีน ซึ่งสื่อนัยความหมายถึงการขอให้มีความสุขสมปรารถนาและการขับไล่สิ่งไม่ดีต่าง ๆ ภาพพิมพ์ไม้ของที่นี่มีประวัติยาวนานมาก เนื่องจากซินเจี้ยงเคยเป็นเมืองหลวงของแคว้นสวิน ยุคสมัยซีโจว ขึ้นตรงต่อมณฑลซานซีมาหลายพันปีแล้ว โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสมัยราชวงศ์ซ่งเหนือเป็นสมัยที่กิจการภาพพิมพ์ไม้รุ่งเรืองมาก ต่อมาการทำภาพพิมพ์ไม้เริ่มเแพร่หลายอย่างมากและเจริญสุงสุดในสมัยราชวงศ์ชิง ที่นี่มีครอบครัวที่ทำภาพพิมพ์ไม้มีอันมีชื่อเสียงโด่งดังมากถึงหลายสิบครัวเรือน และได้มีการพัฒนาสีสันรูปแบบที่สวยงามจนกลายเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว
ภาพพิมพ์ไม้หยางหลิ่วชิง เป็นภาพอวยพรตรุษจีนพื้นบ้านที่มีชื่อเสียงของจีนและนิยมแพร่หลายกันมากทางภาคเหนือ หยางหลิ่วชิงเป็นชื่อของอำเภอเล็กๆ ตั้งอยู่ทางตะวันตกเฉียงใต้ของเมืองเทียนสิน เป็นงานฝีมือที่สืบทอดกันตั้งแต่สมัยราชวงศ์ซ่ง ราชวงศ์เอวี๋ยน และต่อมาได้ประยุกต์เป็นภาพพิมพ์ไม้อันเป็นงานฝีมือที่ปราณีตสวยงาม การแสดงละครของสมัยราชวงศ์ชิงได้ผนวกวิธีการวาดภาพ การแสดงฝีมือและการพิมพ์ภาพเข้าด้วยกันแล้วสร้างผลงานที่โดดเด่นจากการใช้ภาพวาดอันแสดงถึงความมีชีวิตชีวา เรื่องราวอันเป็นมงคล ความรื่นเริงและสีสันแห่งอารมณ์ที่งดงาม ดังนั้นภาพพิมพ์ไม้หยางหลิ่วชิงจึงเป็นผลงานศิลปะการพิมพ์อันล้ำค่าที่มีเอกลักษณ์และเกี่ยวพันธ์ถึงเทศกาลตรุษจีน ซึ่งสื่อนัยแห่งความรื่นเริง ความมุ่งมาดปรารถนาในการดำเนินชีวิต ไม่ว่าจะเป็นความสมบูรณ์พูนสุข ความร่ำรวยรุ่งเรืองอีกทั้งสร้างสีสันบรรยากาศแห่งการเฉลิมฉลองเทศกาลด้วย
ภาพพิมพ์ตรุษจีนถาวฮวาอู เป็นภาพพิมพ์ไม้ชาวบ้านแถบเจียงหนาน เนื่องจากผลิตกันมาแถบถาวฮวาอูจึงเรียกกันชื่อนี้ ภาพพิมพ์ไม้ที่นี่ถือเป็นหนึ่งในห้าแห่งที่ผลิตภาพพิมพ์ตรุษจีนที่มีชื่อเสียงของจีน ภาพพิมพ์ไม้นี้เกิดขึ้นจากงานศิลปะการแกะแบบพิมพ์สมัยซ่ง วิวัฒนาการมากจากการปักลวดลาย สมัยราชวงศ์ชิงได้กลายเป็นกลุ่มงานฝีมือชาวบ้าน รุ่งเรืองที่สุดในสมัยกษัตริย์หย่งเจิ้งและเฉียนหลง ทุกปีจะมีผลิตภาพพิมพ์ถาวฮวาอู่เป็นล้านแผ่น การพิมพ์ที่นี่จะใช้วิธีการลงสีและพิมพ์สีชุดบนภาพตรุษจีนของที่นี่ สร้างภาพสมดุล สีสันสดใส มักเน้นสีม่วงแดงเป็นสีหลักแสดงบรรยายรื่นเริงสนุกสนาน รูปแบบการผลิตนี้เป็นลักษณะเด่นของศิลปะพื้นบ้านแถบเจียงหนาน ที่สำคัญมีสาระถึงแสดงถึงการฉลองที่รื่นเริง ชีวิตแบบพื้นบ้าน เรื่องราวในละคร ผักผลไม้ นกและดอกไม้ การขับไล่สิ่งชั่วร้ายเป็นต้น ภาพพิมพ์ไม้ของที่นี่ได้ถือเป็นมรดกแห่งชาติของจีนอย่างหนึ่ง
ปัจจุบันภาพพิมพ์ไม้ของจีน นอกจากมีการพัฒนารูปแบบ เทคนิค เนื้อหาสาระอย่างต่อเนื่องแล้วยังมีการถ่ายทอดให้แก่คนรุ่นหลังเพื่อสืบสานงานเหล่านี้ให้คงอยู่ต่อไปอีกหลายรุ่นหลายสมัย และการที่งานศิลปะเหล่านี้ยังคงอยู่ไม่เพียงเป็นการสร้างรายได้เท่านั้น ยังเป็นการสร้างชื่อเสียงให้แก่ครอบครัว ถิ่นกำเนิดและประเทศชาติอีกด้วย
China knowledge
เรื่องโดย ดร.นริศ วศินานนท์
มหาวิทยาลัยหัวเฉียวเฉลิมพระเกียรติ
ภาพโดย ซินหัว (ภาพพิมพ์ไม้หยางเจียปู้ เมืองเหวยฟัง มณฑลซานตง)
ตีพิมพ์ครั้งแรกใน นิตยสาร New Silk Road ฉบับที่ 5 เดือนสิงหาคม ปี 2558
